Είχαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς θεωρία για το έθνος; Ποια αντιμετώπιση επιφύλασσαν στα εθνικά κινήματα; Πώς τα συνδύαζαν με την φιλοσοφία της ιστορίας, την ανάλυση του καπιταλισμού και την στρατηγική της παγκόσμιας επανάστασης; Και πώς επηρέασαν τους επιγόνους τους;
Με αυτά τα ερωτήματα για αφετηρία, βλέπουμε τους πατέρες του ιστορικού υλισμού να παίρνουν θέση για τα εθνικά κινήματα της Πολωνίας, της Ιρλανδίας, των μικρών σλαβικών λαών της αυτοκρατορίας των Αψβούργων, αλλά και της Κίνας και της Ινδίας. Και να συγκρούονται στην Α΄ Διεθνή για τα αντίστοιχα ζητήματα με τους εκπροσώπους άλλων επαναστατικών ρευμάτων, τους οπαδούς του Προυντόν και του Μπακούνιν.
Παρακολουθούμε αργότερα τα κόμματα και τα στελέχη της Β΄ Διεθνούς να συζητάνε μήπως πλέον οι προλετάριοι είχαν αποκτήσει πατρίδα. Κι αν θα μπορούσαν τα μελλοντικά σοσιαλιστικά κράτη να έχουν τις δικές τους αποικίες. Τον Μπερνστάιν να πιστεύει στον σοσιαλισμό σε ένα μόνο – εθνικό – κράτος. Τον Κάουτσκι να επιμένει στην προοπτική της παγκόσμιας επανάστασης και να αναλύει πως τα έθνη αλλάζουν συνέχεια μορφές.
Παρατηρούμε τα κόμματα της Β΄ Διεθνούς να συγκρούονται για την Αρχή της Αυτοδιάθεσης των Εθνών. Την Ρόζα Λούξεμπουργκ να απορρίπτει την ανεξαρτησία της χώρας της, της Πολωνίας, και να διαφωνεί με την συμμετοχή των σοσιαλιστών στο εθνικό κίνημα. Τον Όττο Μπάουερ και τους αυστρομαρξιστές να αναλύουν ευφυώς το εθνικό φαινόμενο, από την ανάγκη τους για μία λύση που θα κρατούσε ενιαία την επικράτεια της χώρας τους, με τις πολλές διαφορετικές εθνότητες. Τον Λένιν να συλλαμβάνει τον βαθιά πολιτικό χαρακτήρα του εθνικισμού, μέσα από την ανάλυση του ιμπεριαλιστικού σταδίου του καπιταλισμού, και να προσπαθεί να τον μετατρέψει από εμπόδιο σε σύμμαχο της επανάστασης. Τον Στάλιν να δίνει τον ορισμό του έθνους για να απαντήσει στους αυστρομαρξιστές και στη λύση που πρότειναν για το εθνικό ζήτημα, καταλήγοντας, όμως, εν μέρει να συμφωνεί μαζί τους. Τον Λένιν να συγκρούεται με τον Στάλιν για την τήρηση της Αρχής της Αυτοδιάθεσης, στην Ουκρανία και στη Γεωργία. Και τον Τρότσκι να οραματίζεται τις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης.
Για πρώτη φορά στα ελληνικά μια αναλυτική περιγραφή της διαδρομής του εθνικού ζητήματος στην σκέψη και την επαναστατική στρατηγική των κλασικών του μαρξισμού. Μέσα από εκτεταμένα αποσπάσματα των πρωτότυπων κειμένων τους.
